*αναδημοσίευση
Ξεκίνησαν οι εκδηλώσεις για την 50η επέτειο του Πολυτεχνείου που θα κορυφωθούν την Παρασκευή. Οι φοιτητές από τις 15 Νοεμβρίου του 1973 άρχισαν να συγκεντρώνονται στον χώρο του Πολυτεχνείου διαδηλώνοντας κατά του δικτατορικού καθεστώτος, κατά της χούντας των συνταγματαρχών, με όποιο προσωπείο και αν φορούσε. Δεν έκαναν πίσω, έχοντας στην προμετωπίδα των αγώνων τους το σύνθημα «ψωμί, παιδεία, ελευθερία». Ακόμα και όταν τα χαράματα του Σαββάτου 17 Νοεμβρίου 1973 εισέβαλε το τανκ μέσα στο Πολυτεχνείο γκρεμίζοντας την είσοδο, αυτοί έμειναν εκεί. Υπήρξαν πολλά θύματα και τραυματίες σε αυτόν τον μεγάλο αγώνα των φοιτητών κατά της χούντας.
Το κλίμα εκείνων των ημερών από τη σκοπιά του αθλητισμού θα καταγράψουμε σήμερα από τη στήλη μας, όπως τον έζησαν στον ΠΑΣ Γιάννινα, καθώς διακόπηκαν τα πρωταθλήματα, οι προπονήσεις γίνονταν με την παρουσία αστυνομικών και πολλές ομάδες που έπαιζαν εκτός έδρας γύρισαν πίσω στις πόλεις τους. Δύο ποδοσφαιριστές του ΠΑΣ, οι Τάκης Γραμμενιάτης και Κώστας Βέργος, έτυχε να δουν από κοντά την εικόνα που υπήρχε στο Πολυτεχνείο μετά την εισβολή του τανκ και την επιβολή του στρατιωτικού νόμου, καθώς είχαν πάει για εξέταση στο ιατρείο του γνωστού ορθοπεδικού Βασίλη Χατζηγιάννη, μετέπειτα προέδρου της ΕΠΟ, που ήταν πολύ κοντά στο Πολυτεχνείο. Ο δε ΠΑΣ, εκείνο το Σάββατο της 17ης Νοεμβρίου του 1973, ταξίδευε για το Ναύπλιο, αλλά αστυνομικοί και στρατιώτες γύρισαν πίσω το λεωφορείο, λίγο μετά το Ρίο και κοντά στο Αίγιο, αφού είχαν απαγορευτεί από το στρατιωτικό καθεστώς συγκεντρώσεις, αθλητικοί αγώνες ακόμα και η κυκλοφορία πολιτών στην Αθήνα. Εντυπωσιακά τα όσα μας λέει στη συνέχεια για το «ΦΩΣ» ο τότε αμυντικός του ΠΑΣ Τάκης Γραμμενιάτης.
Πριν πάμε στις πραγματικά ενδιαφέρουσες δηλώσεις του Τάκη Γραμμενιάτη, να δώσουμε και το γενικότερο περίγραμμα που επικρατούσε στον αθλητισμό σε σχέση με το στρατιωτικό καθεστώς. Η χούντα δεν έδεσε μόνο τη χώρα και τους πολίτες, καταστρατηγώντας τις ελευθερίες, καταλύοντας τη Δημοκρατία, αλλά είχε υπό στενή επιτήρηση και τον τομέα του ποδοσφαίρου και γενικότερα του αθλητισμού. Σε όλες τις Ομοσπονδίες ήταν ουσιαστικά δοτές διοικήσεις, καθώς οι εκλογές εκείνα τα χρόνια ήταν μια διαδικασία για τους τύπους και άνευ ουσίας. Άλλη ψήφο μπορεί να έριχνε το χέρι στην κάλπη και άλλη να μετρούσε στην καταμέτρηση. Πανίσχυρος ήταν ο γενικός γραμματέας Αθλητισμού, καθώς στο πρόσωπό του υπήρχαν όλες οι εξουσίες του ποδοσφαίρου μέσα από μια πρακτική του «αποφασίζομεν και διατάσσομεν». Επί πολλά χρόνια στο πόστο αυτό ήταν ο αξιωματικός Κωνσταντίνος Ασλανίδης, από τα πρωτοπαλίκαρα του καθεστώτος. Η χούντα επέβαλε τον Α.Ν 127/1967 «Περί αναδιοργανώσεως του εξωσχολικού αθλητισμού». Ο αναγκαστικός νόμος ρύθμιζε τις λειτουργίες των σωματείων και εξασφάλιζε διαρκή έλεγχο του κράτους σε αυτά μέσω των κυβερνητικών επιτρόπων, οι οποίοι ουσιαστικά αποτελούσαν τα μάτια και τα αυτιά του καθεστώτος μέσα στα σωματεία. Στο άρθρο 24 προβλεπόταν ότι ο υπουργός Προεδρίας της Κυβερνήσεως μπορούσε να διαλύσει σωματεία, ενώ απαγορευόταν και η εγγραφή μελών «μη νομιμομοφρόνων», δηλαδή μη αρεστών στο καθεστώς. Είναι γνωστές οι ιστορίες για το πως διαλύθηκαν ομάδες όπως οι Εργοτέλης, Ανάπλαση Τυρνάβου, Σαμφράπολη, ΠΑΟ Καλογρέζας.
Τη χρονιά που έγινε ο ξεσηκωμός των φοιτητών στο Πολυτεχνείο, ο ΠΑΣ ήταν στη Β’ Εθνική με πρόεδρο τον Κώστα Μπέγκα και προπονητή τον Νίκο Αλέφαντο. Εκείνη τη σεζόν 1973-74 ανέβηκε για πρώτη φορά στην Α’ Εθνική. Λίγες ημέρες πριν από τα γεγονότα, την Κυριακή 11 Νοεμβρίου 1973, ο ΠΑΣ κέρδισε με σκορ 4-0 τον Παναιγιάλειο στα Γιάννινα. Ήταν πρώτος στη βαθμολογία με 14 βαθμούς και ακολουθούσαν η Αναγέννηση Άρτας με 11, η Κέρκυρα 9, ο Ηλυσιακός 8, ενώ από 7 βαθμούς είχαν Πανελευσινιακός, Βύζαντας Μεγάρων, ΟΦΗ, Παναυπλιακός, Κόρινθος, Ίκαρος, Παναιτωλικός, Ρόδος. Το επόμενο παιχνίδι του «Άγιαξ της Ηπείρου» ήταν την Κυριακή 18 Νοεμβρίου στο Ναύπλιο με τον δυνατό τότε Παναυπλιακό. Από την Πέμπτη 15 Νοεμβρίου άρχισαν οι φοιτητές να συγκεντρώνονται στο Πολυτεχνείο. Μια ημέρα πριν, ο ΠΑΟΚ κέρδισε 3-2 την Ομόνοια Κύπρου και αναδείχθηκε κυπελλούχος της «Μεγάλης Ελλάδας». Κάθε χρόνο στην εποχή της Χούντας έπαιζαν ο κυπελλούχος Ελλάδας με τον κυπελλούχο Κύπρου και ο νικητής έπαιρνε το «Κύπελλο Μεγάλης Ελλάδας». Την ίδια μέρα, έπαιξε και ο Ηρακλής φιλικό παιχνίδι με την Εθνική Ενόπλων. Ο Ολυμπιακός κέρδισε στο μπάσκετ με 70-56 την ομάδα ΜΑΦΚ Βουδαπέστης για το Κύπελλο Κυπελλούχων Ευρώπης και ο Παναθηναϊκός κέρδισε 97-70 τη Βίμπρεζε της Πολωνίας. Όμως η ομάδα πόλο του Εθνικού Πειραιώς δεν μπόρεσε να μεταβεί στην Γιουγκοσλαβία για να δώσει διεθνή αγώνα, γιατί είχε παίκτες στρατευμένους και δεν τους δόθηκαν άδειες από τις μονάδες τους. Προφανώς με τις πρώτες συγκεντρώσεις των φοιτητών οι στρατιωτικές μονάδες ήταν σε επιφυλακή, οπότε απαγορεύονταν και οι άδειες.
Στις 3 η ώρα το πρωί του Σαββάτου 17 Νοεμβρίου 1973 έγινε η εισβολή του τανκ καθώς είχαν κορυφωθεί οι εκδηλώσεις των φοιτητών στο κτιριακό συγκρότημα του Πολυτεχνείου. Η Χούντα επανέφερε τον στρατιωτικό νόμο «περί καταστάσεως πολιορκίας». Με διάταξη του αρχηγού Στρατού Δημητρίου Ζαγοριανάκου είχαν απαγορευτεί οι συγκεντρώσεις σε εξωτερικούς χώρους άνω των 5 ατόμων, απαγορεύτηκαν οι συγκεντρώσεις σε κλειστό χώρο όπως και η τέλεση ποδοσφαιρικών αγώνων. Έτσι αναβλήθηκαν όλοι οι αγώνες που ήταν να γίνουν την Κυριακή 18 Νοεμβρίου 1973. Δεν έγιναν ούτε την επόμενη Κυριακή 25 Νοεμβρίου, καθώς έγινε η ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη. Η ζωή στα γήπεδα ξαναγύρισε στις 2 Δεκεμβρίου του 1973.
Γραμμενιάτης: Είδα τις εικόνες του Πολυτεχνείου
Το κλίμα εκείνων των ημερών και τις προσωπικές μαρτυρίες περιγράφει στο «ΦΩΣ» ο τότε ποδοσφαιριστής του ΠΑΣ Τάκης Γραμμενιάτης: «Το Σάββατο 17 Νοεμβρίου του 1973 είχαμε φύγει με λεωφορείο για το Ναύπλιο, καθώς την επόμενη μέρα είχαμε αγώνα με τον Πανναυπλιακό. Παίζαμε ακόμα στη Β’ Εθνική. Κάτι είχαμε μάθει ότι γίνονται συλλαλητήρια από τους φοιτητές και ότι είχαν μαζευτεί στον χώρο του Πολυτεχνείου, αλλά εκείνα τα χρόνια ήταν ελεγχόμενη και περιορισμένη η πληροφόρηση λόγω της λογοκρισίας. Όταν βγήκαμε από το καράβι στο Ρίο, τότε δεν υπήρχε η μεγάλη γέφυρα που υπάρχει σήμερα, καθώς πήραμε τον δρόμο από Πάτρα για Κόρινθο πέσαμε στο πρώτο μπλόκο από στρατιώτες και αστυνομικούς. Μας λένε “απαγορεύεται η κυκλοφορία, γυρίστε αμέσως πίσω και μη ρωτάτε πολλά”. “Είστε σίγουροι; Μη χάσουμε κανένα παιχνίδι στα χαρτιά” τους λέει ο Αλέφαντος, για να εισπράξει ένα βλοσυρό βλέμμα ΕΣΑτζή που δίνει εντολή στον οδηγό του λεωφορείου «πάρε στροφή αμέσως τώρα και γύρισε στα Γιάννινα». Εγώ και ο Βέργος είχαμε ραντεβού με τον ορθοπεδικό γιατρό Βασίλη Χατζηγιάννη, τον μετέπειτα πρόεδρο της ΕΠΟ, για να μας εξετάσει από παλιότερους τραυματισμούς. Ζητήσαμε να μας επιτρέψουν να πάμε στην Αθήνα, όπως το ίδιο έκανε ο Αλέφαντος και ο Βογιατζής, ο οποίος τους είπε ότι είναι σοβαρά άρρωστη η μάνα του. Τους μίλησε ο Αλέφαντος, κάπου μίλησαν αυτοί με τον ασύρματο και μας άφησαν να πάμε εμείς οι τέσσερις στην Αθήνα, με ένα ταξί που βρήκαμε από το Αίγιο. Η ομάδα γύρισε στα Γιάννινα».
Το ιατρείο του Βασίλη Χατζηγιάννη, ήταν κοντά στο Πολυτεχνείο που ήταν το επίκεντρο των φοιτητικών κινητοποιήσεων. Η συνέχεια από τον Τάκη Γραμμενιάτη: «Το ταξί μας άφησε κάπου στην Ομόνοια και εγώ με τον Βέργο και τον Αλέφαντο πήγαμε στο ιατρείο του Χατζηγιάννη. Μας πήρε απόγευμα. Περνώντας απέναντι από το Πολυτεχνείο, είδαμε γκρεμισμένη την πόρτα από το τανκ, κατεστραμμένα αυτοκίνητα, πανό σκορπισμένα, πάνοπλους αστυνομικούς και ελεύθερους σκοπευτές, μια εικόνα που σου έσφιγγε την καρδιά. Κοιταχτήκαμε στα μάτια, αντιλαμβανόμενοι όλοι το τι είχε γίνει. Εκεί είδα για πρώτη φορά τον Αλέφαντο κάπως φοβισμένο, γιατί ήταν από δημοκρατική οικογένεια και κανείς δεν μπορούσε να εκτιμήσει τι θα γίνει. Πηγαίναμε με τα πόδια στο ιατρείο. Εκεί βρήκαμε και άλλους ποδοσφαιριστές, τον Μήτσο Δημητρίου του Παναθηναϊκού και τον Τάκη Ελευθεριάδη του Εθνικού. Ο Τάκης δεν είχε πάει ακόμα στον Παναθηναϊκό. Από ένα παράθυρο του ιατρείου βλέπαμε τον χώρο του Πολυτεχνείου ο οποίος έμοιαζε με πεδίο μάχης. Μας είχε πάρει το βράδυ και απαγορευόταν η κυκλοφορία. Κοιμηθήκαμε το βράδυ σε έναν καναπέ που υπήρχε στο ιατρείο. Δεν τολμούσαμε να βγούμε έξω για να βρούμε ξενοδοχείο. Ο προγραμματισμός ήταν να μας δει ο γιατρός και να πάμε με ταξί στο Ναύπλιο. Την Κυριακή βρήκαμε ένα δωμάτιο στο «Στάνλεϊ», αφού εκεί μέναμε όταν είχαμε αγώνες στην Αθήνα και την Δευτέρα με ταξί επιστρέψαμε στα Γιάννινα».
Οι προπονήσεις με παρουσία αστυνομικών!
Η Χούντα μετά από λίγες ημέρες επέτρεψε τις προπονήσεις των ομάδων, αλλά χωρίς φιλάθλους και με κλειστές τις πόρτες. Ο Τάκης Γραμμενιάτης θυμάται: «Δεν τελείωσε η περιπέτειά μας. Με το που γυρίσαμε στα Γιάννινα, η ασφάλεια έμαθε ότι εγώ δεν γύρισα με την ομάδα και επειδή ήμουν φακελωμένος, ανήκοντας από μικρός στη νεολαία Λαμπράκη, με κάλεσαν στο τμήμα για διευκρινήσεις και συστάσεις. Τότε η αστυνομία ήταν στην οδό Χαριλάου Τρικούπη. Άρχισαν να με ρωτάνε που ήμουν, γιατί πήγα στην Αθήνα και να τους δώσω λεπτομέρειες που έμεινα και που πήγα. “Δεν θα πεις τίποτα και σε κανέναν, τι είδες και τι άκουσες” είπαν οι ασφαλίτες. Να σας πω την αλήθεια κάπου φοβήθηκα, γιατί είχα και ένα άλλο περιστατικό, όταν είχα συλληφθεί την Πρωτομαγιά του 1967. Στις 21 Απριλίου είχε γίνει το πραξικόπημα και είχαν απαγορεύσει οποιαδήποτε εκδήλωση για την Πρωτομαγιά. Εγώ με κάτι φίλους μου βγήκαμε στην εξοχή και μας συνέλαβαν. Μείναμε για λίγες ημέρες κρατούμενοι στις φυλακές που ήταν στην οδό Καποδιστρίου. Μας γλίτωσε ο γιατρός Περικλής Γιαννής, ο πρώτος πρόεδρος του ΠΑΣ Γιάννινα. Αυτός ο άνθρωπος ήταν ο σωτήρας μου. Και όταν με κάλεσαν για το Πολυτεχνείο στην Ασφάλεια Ιωαννίνων, αυτός μεσολάβησε, πήρε τηλέφωνο τον στρατηγό για να μη με ξαναενοχλήσουν. Εκείνο τον καιρό στις προπονήσεις είχαμε πολύ κόσμο, πάνω από δύο με τρεις χιλιάδες. Όμως υπήρξε απαγόρευση και τα μέτρα ήταν αυστηρά. Κάναμε προπόνηση χωρίς κόσμο, ενώπιον αστυνομικών που ήταν στις εξέδρες, αλλά και κοντά στον αγωνιστικό χώρο. Ο Αλέφαντος ήταν γεμάτος νεύρα λόγω της παρουσίας των αστυνομικών, αλλά δεν μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Κάτι σιγοψιθύριζε, του λέγαμε και εμείς να μη μιλά και έτσι περάσαμε εκείνες τις δύσκολες ημέρες. Εκείνο το Σάββατο της 17ης Νοεμβρίου 1973 δεν θα το ξεχάσω ποτέ στη ζωή μου. Ξεκινήσαμε από τα Γιάννινα για αγώνα στο Ναύπλιο και βρεθήκαμε έξω από το Πολυτεχνείο. Θαύμασα την ψυχή και το θάρρος εκείνων των παιδιών που ύψωσαν τη σημαία της αντίστασης απέναντι στις ερπύστριες του τανκ και τις κάνες των όπλων».
Αντίσταση φοιτητών και στα Γιάννινα
Μπορεί το Πολυτεχνείο να ήταν το επίκεντρο της αντίστασης του φοιτητικού κινήματος κατά της χούντας, αλλά παρόμοιες εκδηλώσεις έγιναν και σε πόλεις της περιφέρειας, ειδικά εκεί που υπήρχαν πανεπιστήμια, όπως και στα Γιάννινα. Σε ένα ντοκιμαντέρ που έγινε το 1983 στα Γιάννινα από φοιτητές εκείνης της εποχής και αναρτήθηκε στο διαδίκτυο, ο Δανιήλ Σπαρτιάτης, φοιτητής τότε και μέλος της συντονιστικής επιτροπής αγώνα, ανέφερε για τις φοιτητικές κινητοποιήσεις στα Γιάννινα: «Το βράδυ της Τετάρτης 14 Νοεμβρίου 1973 και την Πέμπτη το απόγευμα γίνονται στα Γιάννινα συναντήσεις σε σπίτια, όπου πραγματικά στο δίλλημα “θα μείνουμε στα Γιάννινα και θα δώσουμε τη δική μας παρουσία ή θα πάμε στην Αθήνα και να συμπαρασταθούμε στον αγώνα που γίνεται μέσα στο Πολυτεχνείο”, αποφασίσαμε να μείνουμε στα Γιάννινα και να προχωρήσουμε σε παράλληλες ενέργειες. Την Παρασκευή το πρωί, 16 Νοεμβρίου 1973, μαζευτήκαμε στον χώρο του Πανεπιστημίου που ήταν στην οδό Δομπόλη και κάναμε καταλήψεις στις αίθουσες. Κάναμε κατάληψη και του αμφιθεάτρου και στείλαμε αντιπροσωπεία στον πρύτανη για να μας δώσει την άδεια να κάνουμε στο αμφιθέατρο γενική συνέλευση. Συγκεντρώθηκε ένας εκπληκτικός αριθμός φοιτητών, πρωτοφανής για τα δεδομένα του φοιτητικού κινήματος στα Γιάννινα. Κυριαρχούσαν αντιφασιστικά και αντιιμπεριαλιστικά συνθήματα. Μας δόθηκε μια αόριστη υπόσχεση από τον πρύτανη ότι θα δοθεί η αίθουσα για τη γενική συνέλευση. Αποφασίσαμε να εκλεγεί συντονιστική επιτροπή για να καθορίζει τις ενέργειες του φοιτητικού κινήματος εκείνες τις ημέρες. Την επιτροπή αποτελούσαν οι φοιτητές Πέτρος Ευθυμίου, Μανώλης Κολοκυθάς, Σταύρος Ναξάκης, Σπύρος Παπαδόπουλος, Δανιήλ Σπαρτιάτης».
Σε άλλη αφήγηση του Πέτρου Ευθυμίου, μετέπειτα δημοσιογράφου και υπουργού σε κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ, οι φοιτητές εκτός από τις καταλήψεις έκαναν και πορεία μέχρι την κεντρική πλατεία Ιωαννίνων. Μάλιστα το πρωί της 17ης Νοεμβρίου είχαν απειληθεί από αστυνομικές δυνάμεις ότι θα καθαρίσει και στα Γιάννινα ο στρατός όπως στο Πολυτεχνείο, χωρίς να καμφθεί το φρόνημα των φοιτητών. «Όταν κάναμε την πορεία στα Γιάννινα, είπα μέσα μου ότι υψώσαμε ένα Μεσολόγγι, αλλά δεν ρίξαμε τη Βαστίλη» είπε χαρακτηριστικά ο κ. Ευθυμίου.
Πως θα γιορταστεί φέτος η επέτειος του Πολυτεχνείου
Μια σειρά εκδηλώσεων για τα 50 χρόνια από την εξέγερση του Πολυτεχνείου διοργανώνει ο τομέας νεότερων χρόνων του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Νεότερος και Σύγχρονος Κόσμος: Ιστορία, Λαογραφία, Ανθρωπολογία». Οι εκδηλώσεις θα γίνουν στις 16, 22 και 29 Νοεμβρίου, στα Γιάννινα, εκτός από τις άλλες εκδηλώσεις που καθορίζουν οι φοιτητικοί σύλλογοι με καταθέσεις στεφάνων στο μνημείο ηρώων του Πολυτεχνείου που υπάρχει στη διασταύρωση των οδών Δωδώνης και Δομπόλη και πορεία.
Στις 16 Νοεμβρίου, στις 10.30 το πρωί, στο Photometria Photography Center (KA’ Φεβρουαρίου 184), θα γίνει η αναδρομική έκθεση φωτογραφίας «Εδώ Πολυτεχνείο» του βραβευμένου ρεπόρτερ Αριστοτέλη Σαρρηκώστα. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει χαιρετισμό από την Άννα Μαχαιρά, αναπληρώτρια καθηγήτρια και πρόεδρο του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Την παρουσίαση της έκθεσης και της εποχής θα κάνουν ο αναπληρωτής καθηγητής Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Λάμπρος Φλιτούρης και ο επίκουρος καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Νίκος Αναστασόπουλος.
Την Τετάρτη 22 Νοεμβρίου, στις 19.00, στον πολιτιστικό πολυχώρο «Δημήτρης Χατζής», θα πραγματοποιηθεί η εκδήλωση «Φοιτητικές εξεγέρσεις και αντίσταση: η περίπτωση των Ιωαννίνων». Θα συζητήσουν ο δικηγόρος Γιώργος Μάκης, η φιλόλογος Βούλα Σκαμνέλου, ο κ. Αναστασόπουλος και η κα Μαχαιρά. Θα συντονίζει ο κ. Φλιτούρης.
Στις 29 Νοεμβρίου, στις 19.00, στον πολιτιστικό πολυχώρο «Δημ. Χατζής», θα γίνει η παρουσίαση του βιβλίου «Δυναμική αντίσταση. Υποκειμενικότητα, πολιτική βία και αντιδικτατορικός αγώνας 1967-1974». Θα συζητήσουν ο Πολυμέρης Βόγλης, καθηγητής Κοινωνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και συγγραφέας του βιβλίου, ο Χάρης Καλαμπόκης, μεταπτυχιακός φοιτητής σύγχρονης ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, και η Λήδα Παπαστεφανάκη, καθηγήτρια Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Θα συντονίσει ο δημοσιογράφος Φιλ. Καραμήτσος
Βαγγέλης Γυφτόπουλος
