Στο κατηγορητήριο της δίκης του Σωκράτη, στον αρχετυπικό φιλόσοφο προσάπτονται δύο κατηγορίες: ότι κηρύττει ξένους προς τα ήθη της πόλης θεούς (“καινά δαιμόνια”) και ότι διαφθείρει τους νέους.
Ο Σωκράτης έλεγε συχνά στους γύρω του – μαθητές και μη – ότι κάθε σκέψη, λόγος και πράξη του ελέγχονταν από τον “δαίμονα” εντός του· πολύ απλά αναφερόταν σε αυτό που λέμε συνείδηση η οποία, ανάλογα με τις πράξεις μας, μας επιτρέπει να κοιμόμαστε τον ύπνο του δικαίου ή όχι. Ότι διέφθειρε τους νέους, ήταν αδύνατο να υποστηριχθεί στα σοβαρά. Τους δίδασκε, μεταξύ άλλων, τη σημασία της υπακοής στους νόμους της πόλης. Όταν του πρότειναν οι μαθητές του να δραπετεύσει, αρνούμενος και πίνοντας το κώνειο παρέδωσε το υπέρτατο μάθημα σεβασμού στον νόμο της πόλης, και έμπρακτης συνέπειας στα όσα δίδασκε.
Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που ενοχλούσε;
Ο Σωκράτης αναζητούσε την αλήθεια, εκείνη που έχει γενική ισχύ, μακριά από τη σχετικοκρατία που κήρυτταν οι σοφιστές· ότι, δηλαδή, ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια και το ζητούμενο είναι πώς να επιβάλει τη δική του αλήθεια έναντι των άλλων. Τριγυρνούσε, λοιπόν, στην αγορά πιάνοντας κουβέντα με όποιον ήταν διαθέσιμος. Έθετε ερωτήσεις δηλώνοντας πλήρη άγνοια (“σωκρατική ειρωνεία”). Στις απαντήσεις που λάβαινε, παρατηρούσε κενά και αντιφάσεις. Φυσικά, τα επεσήμανε στο συνομιλητή του, ωθώντας τον να “βγάλει” από μέσα του ο ίδιος το ορθό συμπέρασμα (“μαιευτική μέθοδος”). Αυτό ήταν το καλό ενδεχόμενο· το άσχημο ήταν, να φύγει ο, συνήθως δοκησίσοφος, συνομιλητής, προφασιζόμενος κάποια σχόλια μας, στην πράξη ενοχλημένος που είχε φανερωθεί η άγνοια του. Ο Σωκράτης ενοχλούσε τους Αθηναίους όπως η μύγα ενοχλεί τα άλλα στον στάβλο. Αυτός ήταν ο ένας λόγος που πολλοί ήθελαν να απαλλαγούν από αυτόν. Ο άλλος λόγος ήταν ότι παρακινούσε τους νέους να σκέφτονται και να εξετάζουν την εγκυρότητα κάθε παραδοχής, συμπεριλαμβανομένων και των δικών σου πεποιθήσεων.
Μου αρέσει πολύ μία φράση που ο Πλάτων αποδίδει στον Σωκράτη “ο δε ανεξέταστος βίος, ου βιωτός ανθρώπω”. Αυτή η φράση υπάρχει στην Απολογία και σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει ότι δεν είναι δυνατόν να ζεις μία ζωή κατά την οποία δεν ανατοχάζεσαι πάνω στις σκέψεις, τις πράξεις και τα λάθη σου.
Θυμάμαι ο πατέρας μου έλεγε πως σύμφωνα με το Σωκράτη είναι προτιμότερο να αδικείσαι, παρά να αδικείς. Πίστευε ο Σωκράτης πως εκείνος που διέπραττε αδικία, ήταν δυστυχισμένος και έκανε το άδικο, επειδή ήταν αμαθής· γιατί η Αρετή – το να κάνεις το καλό – είναι η γνώση που μπορεί να διδαχθεί στον καθένα και την καθεμία. Δεν ξέρω κατά πόσο κάτι τέτοιο ισχύει. Διαχρονικά υπάρχουν άνθρωποι εξαιρετικά μορφωμένοι και καλλιεργημένοι που διαπράττουν εγκλήματα. Πολλοί Ναζί, που διέπραξαν θηριωδίες, λάτρευαν την κλασική μουσική. Ακόμα, τα υψηλόβαθμα στελέχη των χρηματοπιστωτικών οργανισμών έχουν επιβάλει εξοντωτικά μέτρα λιτότητας, έχοντας ακολουθήσει υψηλές σπουδές σε κορυφαία πανεπιστήμια. Ο Σωκράτης, αν ζούσε, θα επεσήμαινε πως όλοι αυτοί εκπαιδεύτηκαν σε αντικείμενα που καμία πραγματική σχέση δεν έχουν με τον άνθρωπο, δεν έμαθαν ποτέ τι θα πει δικαιοσύνη ή αρετή και, το πιθανότερο, θα απέρριπτε ότι ήξεραν ως φαύλο ή κενό περιεχομένου.
Άλλωστε, όπως είχε πει κάποιος άλλος φιλόσοφος “πάσα τέχνη χωριζομένη αρετής, πανουργία, ουκ επιστήμη λέγεται”.
