Σήμερα 31 Οκτώβρη ξημερώνει η γιορτή του Χάλοουϊν. Μια γιορτή που μέσω της ποπ κουλτούρας τείνει να κατακτήσει όλο τον πλανήτη, μαζί και την χώρα μας. Ειδικά τα νέα παιδιά απολαμβάνουν να γιορτάζουν αυτή την γιορτή που χαρακτηρίζεται από σκαλισμένες κολοκύθες, ντύσιμο με στολές από τον χώρο του μακάβριου, των ταινιών τρόμου και της γοτθικής λογοτεχνίας. Πολλοί στέκονται επικριτικά απέναντί σε αυτή την γιορτή ως κάτι ξενόφερτο, “αμερικανιά” κλπ. Δεν πρέπει να θεωρείται τυχαίο ότι τις περισσότερες αντιρρήσεις τις έχουν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία (άλλως “μπούμερς”). Είναι έτσι, όμως; Ζήτησα από την πολύ καλή φίλη μου Στέλλα Τσουκλείδη, φοιτήτρια της Αγγλικής Φιλολογίας να παρουσιάσει στους αναγνώστες και τις αναγνώστριες του Τοποτηρητή, τις ιστορικές και πολιτισμικές καταβολές του Χάλοουϊν. Θα δείτε πως στις καταβολές τις και τα βαθύτερα χαρακτηριστικά της αυτή η γιορτή, έχει περισσότερη ουσία και αξία σε πνευματικό, ίσως και φιλοσοφικό επίπεδο, μακριά από την εμπορευματοποίηση που φαίνεται στην πρώτη ματιά!
Καλή Ανάγνωση!
Το Χαλοουιν εξαπλώνεται. Για την ακρίβεια, έχει εξαπλωθεί ήδη. Και δεν έχει σκοπό να σταματήσει.
Το Χάλοουιν είναι παντού. Είναι εκεί όταν πέφτουν τα πρώτα φύλλα του φθινοπώρου, όταν κάποιος επισκέπτεται κάποιον δικό του στο νεκροταφείο, όταν τρώμε σε τραπέζι, είναι εκεί όταν ανάβουμε το πρώτο σπίρτο απ’ το σπιρτόκουτο.
Πως όμως μια τέτοια γιορτή έχει επιβιώσει όλους αυτούς τους αιώνες και πως συνεχίζει αυτό το μυστήριο να προσελκύει ανθρώπους από διάφορα μέρη της υφηλίου;
Όλα ξεκίνησαν πριν χιλιάδες χρόνια από τους Κέλτες, και συγκεκριμένα τους Γαέλους της Ιρλανδίας. Η φυλή αυτή, όπως και όλοι οι Κέλτες ήταν παγανιστές και είχαν πολλές γιορτές μέσα στον χρόνο, οι οποίες αναγράφονταν στον «Τροχό του Χρόνου» (“Wheel of the Year”). Οι γιορτές αυτές πέφταν πάνω σε ισημερίες ή ηλιοστάσια και συμβόλιζαν τη μετάβαση από εποχή σε εποχή, κάτι πολύ σημαντικό για τους Κέλτες, διότι η αλλαγή του καιρού είχε συνέπειες στη τροφή τους. Συνεπώς, οι γιορτές αυτές είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα και σκοπός ήταν οι ευχαριστίες και οι θυσίες των ανθρώπων στους θεούς να είχαν ως αντάλλαγμα ευλογίες από τους ίδιους και καλή τύχη. Μία από αυτές τις γιορτές ήταν το Samhain (Γαελικά, προφέρεται Σάουιν).
Το Σάουιν έπεφτε 31 Οκτώβρη με 1 Νοέμβρη και ήταν ίσως η πιο σημαντική απ’ όλες τις γιορτές, καθώς και η πρωτοχρονιά των Κελτών και πολλών μοντέρνων παγανιστών. Όντας κοντά στην Τρίτη και τελευταία συγκομιδή, το Σάουιν συμβόλιζε τον θάνατο της φύσης και το πέρασμα από το καλοκαίρι σε μια πιο κρύα, σκοτεινή και δύσκολη εποχή. Γι’ αυτό ήταν και η κατάλληλη περίοδος να θυμηθούν οι άνθρωποι τους νεκρούς – και να τους τιμήσουν.
Μαζί με τα φύλλα και το σκοτάδι, πιστευόταν ότι τη περίοδο του Σάουιν έπεφτε το πέπλο που χωρίζει τους ανθρώπους με τον «άλλο κόσμο», τον κόσμο των νεκρών, των νεράιδων και πολλών απόκοσμων πλασμάτων. Θνητοί και τέρατα κυκλοφορούσαν μαζί. Και επειδή ήταν πολύ εύκολο κάποιος θνητός να ξεγελαστεί και να περάσει στην «άλλη μεριά», οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν σε «τέρατα» για να προστατευτούν απ’ τα κακά πνεύματα και να τα ξεγελάσουν ότι είναι σαν και αυτά.
Ο εορτασμός της γιορτής αυτής ήταν μεγάλος, με αποκορύφωμα την μεγάλη φωτιά (bonfire) που άναβαν το βράδυ και μαζεύονταν γύρω της για να τιμήσουν τους θεούς τους Προσέφεραν θυσίες από κόκκαλα ζώων (τα οποία πέταγαν στη φωτιά) και σιτηρά, ως ευχαριστώ για τις καλλιέργειές τους και με την ελπίδα ότι οι θεοί θα τους ευλογήσουν με εύκολο χειμώνα. Ταυτόχρονα, άφηναν ψωμί και ποτό για τους δικούς τους νεκρούς συγγενείς, που βρίσκονταν στο πλευρό τους.
Η πολύ σημαντική αυτή γιορτή, σε συνδυασμό με άλλες αρχαίες ρωμαϊκές γιορτές παρόμοιου χαρακτήρα (βλ. The Feast of Pomona), αποτελούν τις ρίζες του σημερινού μας «Χάλοουιν».
Κάποιους αιώνες αργότερα ο χριστιανισμός (που είχε κυριαρχήσει στην Ευρώπη) έφτασε και στην Ιρλανδία. Όπως είναι γνωστό οι Χριστιανοί ιερείς ήθελαν να εξαφανίσουν εξ ολοκλήρου τους αρχαίους θεούς και τον παγανισμό, και μια τεχνική για να γίνει πιο ομαλά η αλλαγή ήταν να αντικαθιστούν παγανιστικές γιορτές με χριστιανικές, διατηρώντας όμως τους τρόπου τελετής και τα παλιά έθιμα.
Ευτυχώς για τους χριστιανούς, είχαν και οι ίδιοι κάμποσες μέρες αφιερωμένες στην τίμηση των νεκρών, οπότε η αλλαγή ήταν πολύ εύκολη. Η πρώτη προσπάθεια έγινε από τον Πάπα Βονιφάτιο τον 5ο αιώνα. Μετέφερε τη γιορτή στις 13 Μαΐου και την όρισε ως All Saints’ Day (Αγίων Πάντων). Οι εορτασμοί και τα bonfires του Οκτωβρίου και του Νοεμβρίου όμως δεν σταμάτησαν. Τον 9ο αιώνα, ο Πάπας Γρηγόριος κήρυξε την Ημέρα των Αγίων Πάντων την 1η Νοεμβρίου. Η αμέσως επόμενη μέρα (2 Νοεμβρίου) καθιερώθηκε All Soul’s Day, μέρα τίμησης όλων των χαμένων ψυχών, ειδικά αυτών χαμένων στο καθαρτήριο.
Συνεπώς, μέχρι στιγμής έχουμε:
Ημέρα των Αγίων Πάντων: All Saints’ Day/All Hallows Day.
31 Οκτώβρη: Παραμονή των Αγίων Πάντων, All Hallows Eve, Hallowe’en, Halloween.
All Hallows Eve, All Hallows Day, All Souls’ Day: All Hallowtide/Hallowmas
Προς το τέλος του μεσαίωνα, τα έθιμα της γιορτής είχαν εξελιχθεί και οι τρόποι εορτασμού είχανν εμπλουτιστεί από χριστιανικά «πιστεύω» . Από παντού ακούγονταν καμπάνες για τους νεκρούς, άνθρωποι άφηναν φαγητό και λουλούδια στους τάφους και ντύνονταν σαν Άγιοι. Ταυτόχρονα, το μεγάλο κυνήγι των μαγισσών συμβάλλει στην ένταξη τους στα «τέρατα» της περιόδου. Έχουμε το Danse Macabre, τον χορό μεταξύ ζωντανών και πεθαμένων, που θυμίζει στους ανθρώπους ότι όλοι είναι ίσοι στον θάνατο, ένα memento mori.
Τον 14ο αιώνα στην Αγγλία ξεκίνησε το φαινόμενο “souling”. Oμάδες (κυρίως παιδιών) πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα κρατώντας φαναράκια που είχαν φτιάξει τα ίδια από γογγύλια και ζητούσαν φαγητό. Οι ένοικοι τους έδιναν Soul Cakes (ψωμάκια) με αντάλλαγμα τα παιδιά να πουν μια προσευχή για τους νεκρούς του σπιτιού και να ευλογήσουν το σπίτι. Πολλές φορές ζητούσαν και λεφτά για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Το φαινόμενο αυτό λεγόταν “souling” που μας θυμίζει όχι μόνο το σημερινό trick or treating, αλλά και τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα, και κράτησε στην Αγγλία μέχρι τον 20ο αιώνα.
Μια άλλη παράδοση που έχει συνδεθεί στενά με το Χάλοουιν στην Αγγλία και μας θυμίζει εμάς τους αρχαίους, είναι η μεγάλη φωτιά (bonfire) που παίρνει μέρος στις 5 Νοέμβρη, εξαιτίας ενός συγκεκριμένου Guy Fawkes που ήθελε να βάλει τέλος στην προτεσταντική Εκκλησία και απέτυχε.
Αυτό που έκανε όμως το Χάλοουιν τη μεγάλη γιορτή που ξέρουμε μέχρι σήμερα ήταν η εγκατάσταση στην Αμερική. Αρχικά, το Χάλοουιν είχε φτάσει εκεί από τους χριστιανούς (όχι τους πουριτανούς, που δεν το γιόρταζαν) τον 17ο αιώνα, αλλά πήρε την αναγνώρισή του τον 19ο, με τη μετανάστευση πολλών Ιρλανδών και Σκωτσέζων. Οι συγκεκριμένοι έφεραν, μαζί με την αγάπη τους για την γιορτή, και όλα τα έθιμά τους. Ένα απ’ αυτά τα έθιμα ήταν να σκαλίζουν πρόσωπα σε γογγύλια και ραπανάκια και να τα χρησιμοποιούν ως φαναράκια έξω απ’ τα σπίτια τους, πιθανώς για να τρομάξουν και να απομακρύνουν τα κακά πνεύματα. Όταν όμως πήγαν στην Αμερική, συνειδητοποίησαν ότι υπήρχε μια γενική αφθονία κολοκυθών, τις οποίες οι Αμερικανοί σκάλιζαν από παλιά, ως μια φθινοπωρινή δραστηριότητα. Και έτσι τα γογγύλια έγιναν κολοκύθες, ο οποίες πήραν το όνομα τους από τον χαρακτήρα ενός παλιού ιρλανδικού θρύλου, τον Stingy Jack, ο οποίος ξεγέλασε τον διάβολο τρεις φορές και –εξόριστος από τη κόλαση και το παράδεισο- είναι καταραμένος να περιπλανιέται τη γη κρατώντας ένα φανάρι. Jack of the lantern, ο Τζακ που κουβαλάει φανάρι. Oι γνωστοί Jack o’ lanterns, το μεγάλο έμβλημα του Χάλοουιν.
Την ίδια περίοδο (1820+) γεννιούνται και άλλα σημαντικά σύμβολα της περιόδου μέσω της λογοτεχνίας. Όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς τις βικτωριανής περιόδου βρίσκονται εδώ, και μας γεμίζουν τη φαντασία με την ανατριχιαστική περιγραφή τους. Οι περισσότεροι από μας γνωρίζουμε όλα τα κλασικά «τέρατα» τα οποία είναι οι μεγαλύτερες πηγές έμπνευσης μέχρι τώρα, όπως το τέρας του Φράνκενσταϊν, τα (γυναικεία) φαντάσματα, τις αράχνες, τα κοράκια, τον Δράκουλα και πολλά άλλα, τα οποία αργότερα έγιναν και ταινίες. Η διασημότητά τους ήταν μεγάλη, και έτσι έχουμε για ακόμη μια φορά κόσμο να μεταμφιέζεται με τρομακτικές ενδυμασίες.
Πώς όμως ήρθε το Trick or Treating στο προσκήνιο;
Μέχρι το 1930, υπήρχε το λεγόμενο ‘guising’ που ήταν παρόμοιο με το ‘souling’ του μεσαίωνα. Παιδιά πήγαιναν ντυμένα από πόρτα σε πόρτα και ζητούσαν φαγητό και χρήματα, με αντάλλαγμα τις προσευχές τους. Εάν κάποιος δεν τους προσέφερε τίποτα, τότε έπρεπε να περιμένει κακοτυχία στο σπιτικό του, και κατάρες από τα πνεύματα. Επειδή όμως το Χάλοουιν ήταν και mischief night (νύχτα της σκανδαλιάς), και επειδή τα μικρά παιδιά δεν μπορούσαν να περιμένουν τα πνεύματα, πολλές φορές έφερναν την καταστροφή από μόνα τους.
Όταν οι αθώες φάρσες κατέληγαν σε πολλούς βανδαλισμούς, καταστροφές και (θανατηφόρα πολλές φορές) ατυχήματα, η κυβέρνηση αποφάσισε να βάλει τέλος σε όλο αυτό αποσπώντας τα παιδιά από την αταξία με… γλυκά.
Από δω και πέρα, όσοι δέχονται επίσκεψη από παιδιά τη νύχτα της 31 Οκτώβρη, ακούνε τη φράση “Trick or Treat?” («Φάρσα ή Κέρασμα;») και πρέπει να τους μοιράσουν γλυκά και ζαχαρωτά αν θέλουν να έχουν μια ήσυχη νύχτα.
Περίπου την ίδια περίοδο κυκλοφόρησαν και οι πρώτες ταινίες τρόμου, προκαλώντας δέος στον πληθυσμό. Το ίδιο και πολλά τραγούδια που μιλούσαν για τέρατα και τους απέθαντους. Κάτι τέτοιο συνέβαλε στην αναγνώριση της γιορτής από ένα ευρύτερο κοινό και την ένταξή της στις ετήσιες δραστηριότητες των οικογενειών.
Μετά το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πόλεμου, όπου και υπήρχε έλλειψη ζάχαρης άρα λιγότερα γλυκά, ο εορτασμός του Χάλοουιν απογειώθηκε και διαμορφώθηκε η γιορτή όπως την ξέρουμε σήμερα. Τώρα πια όταν σκεφτόμαστε «Χάλοουιν» η πρώτη μας σκέψη δεν είναι σε καμία περίπτωση θρησκευτική. Παρ’ όλα αυτά, γίνονται ακόμα κάποιες χριστιανικές συναθροίσεις και πολλές παγανιστικές εκδηλώσεις, ειδικά στην Ιρλανδία. Μια παγανιστική παράδοση που έχει επικρατήσει μέχρι σήμερα είναι το “Dumb Supper” (ήσυχος δείπνος) στο οποίο οι ζωντανοί στρώνουν τραπέζι για αυτούς και τους νεκρούς συγγενείς τους, και δεν ανταλλάσσουν κουβέντα μέχρι να τελειώσει το φαγητό. Με λίγα λόγια, τρώνε σε απόλυτη ησυχία προς τιμήν των πνευμάτων.
Το 1978, ο σκηνοθέτης Τζον Κάρπεντερ, κάνει τη πρώτη ταινία τρόμου με θέμα το Χάλοουιν, αφού συνειδητοποίησε ότι οι ταινίες με θέμα το Χάλοουιν αναφέρονταν, μέχρι στιγμής, σε παιδιά. Έτσι, με ένα franchise 10 ταινιών διέδωσε την ιδέα ότι το Χάλοουιν είναι μια γιορτή που πρέπει να χαίρονται και οι ενήλικες.
Στην Αμερική, από τα τέλη Σεπτέμβρη βλέπει κανείς σπίτια διακοσμημένα με σκελετούς, ιστούς, τάφους, κολοκύθες, φαντάσματα κ.λπ. Γίνονται εκδηλώσεις, διαγωνισμοί, παιχνίδια, ταξίδια, άπειρα πάρτυ, επισκέψεις σε στοιχειωμένα σπίτια, ενώ κόσμος κυκλοφορεί έξω με (τρομακτικές, κυρίως) ενδυμασίες, τώρα πια επηρεασμένες αρκετά από την ποπ κουλτούρα (χωρίς να έχουμε έλλειψη του κλασικού βαμπίρ-μάγισσα-φάντασμα-ζόμπι).
Δεν είναι τυχαίο που το Χάλοουιν αποτελεί τη δεύτερη πιο εμπορική γιορτή στην Αμερική (μετά τα Χριστούγεννα), καθώς εκτιμάται ότι ξοδεύονται περίπου 8.6 δισ. δολάρια κάθε χρόνο αυτή την περίοδο.
Όπως βλέπουμε, οι Αμερικανοί αγαπούν πολύ αυτή τη γιορτή (Άνοκα, Μινεσότα: Η αυτοκαλούμενη πρωτεύουσα του Χάλοουιν) και δεν φαίνεται να την αποχωριστούν σύντομα. Τι γίνεται με τον υπόλοιπο κόσμο όμως;
Με εξαίρεση το Dia De Los Muertos στη Λατινική Αμερική, το Walpurgisnacht στη Γερμανία και τη Σκανδιναβία, το Yue Lan στο Χονγκ Κονγκ, γιορτές που μοιάζουν αρκετά με το Χάλοουιν στη θεωρία, αλλά σε καμία περίπτωση ταυτόσημες, μόνο η Αμερική και η Αγγλία φαίνεται να αναγνωρίζουν και να γιορτάζουν το Χάλοουιν. Και οι Αυστραλοί φυσικά, απλά εκείνοι τον Μάιο.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται εξάπλωση των ιστών και στην υπόλοιπη Ευρώπη, όμως με αποκλειστικά εμπορικούς σκοπούς. Οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν το μυστήριο της γιορτής και βγάζουν προϊόντα Χάλοουιν όλο και περισσότερο κάθε χρόνο και τα πάρτυ πληθαίνουν.
Πολλοί όμως το βλέπουν αυτό ως εμπορευματοποίηση της γιορτής και «αμερικανοποίηση» της χώρας τους, οπότε προτιμούν να συνεχίσουν με τις δικές τους τελετές τίμησης των νεκρών. Το ίδιο έχει συμβεί και στη χώρα μας. Βέβαια, η Ελλάδα έχει τις Απόκριες και τα Χριστούγεννα, οπότε δεν της λείπει τόσο μια τέτοια γιορτή. Παρ’ όλα αυτά, η τρέλα του Χάλοουιν δεν είναι ξένη στη χώρα μας, ειδικά τα τελευταία χρόνια. Δεν είναι παράλογο, πχ να δούμε κόσμο μεταμφιεσμένο τέλη Οκτώβρη ή να δούμε στολισμένα καταστήματα.
Κάπως έτσι έχει διαμορφωθεί η εικόνα της «τρομακτικής» γιορτής που ξέρουμε μέχρι σήμερα. Από χιλιάδες χρόνια πριν, απο το Σάουιν έως των Αγίων Πάντων, η 31 Οκτώβρη είναι συνυφασμένη με την ανάμνηση και τη τίμηση των νεκρών, με διαφορετικές εξηγήσεις και τελετουργίες ανά τα χρόνια. Η κατάληξη όμως πάντα η ίδια.
Η μαγεία του θανάτου ήταν πάντα και θα είναι μια έμμονη ιδέα στα μυαλά των ανθρώπων όπως και οι προσπάθειες τους σύνδεσης με τον κόσμο του υπερφυσικού.
Είτε είστε φαν του Χάλοουιν είτε όχι, ποτέ δεν βλάπτει να ξέρουμε την ιστορία ενός φαινομένου. Ούτε βλάπτει να κάτσουμε λίγο με τον εαυτό μας και να σκεφτούμε όλα τα καλά του προηγούμενου χρόνου, να θαυμάσουμε τη φύση και να θυμηθούμε αγαπημένους που μας έχουν αφήσει.
Απλά θυμηθείτε, αν ανάψετε κεριά σήμερα, μη τα σβήσετε μέχρι το πρωί. Δε θέλουμε κάποιο πνεύμα να χάσει το δρόμο του και να μείνει μαζί μας…
Στέλλα Τσουκλείδη
*Η Στέλλα Τσουκλείδη φοιτά στο τέταρτο έτος του Τμήματος Αγγλικής Φιλολογίας, στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Επίσης παρουσιάζει την εβδομαδιαία μουσική εκπομπή “Nocturnal Ideas” (indie/alternative/dark/cold wave/post punk) κάθε Τρίτη στις 4 μ.μ., στον διαδικτυακό ραδιοφωνικό σταθμό Strummer Radio (https://strummerradio.com/). Οι σύνδεσμοι της εκπομπής της Στέλλας βρίσκονται εδώ: https://strummerradio.com/index.php/producers/producers1/11-%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B3%CE%BF%CE%B9-%CE%B2%CE%B9%CE%BF/148-stella
