Τα ζώα πρωταγωνιστές στην λογοτεχνία και αλλού

Σήμερα με αφορμή την Παγκόσμια Μέρα των Ζώων (4 Οκτώβρη), είναι καλή ιδέα, εκτιμούμε, να εξετάσουμε την χρήση των ζώων από τον άνθρωπο στην λογοτεχνία. Γενικά τα ζώα χρησιμοποιήθηκαν συμβολικά σε πολλές παγανιστικές θρησκείες, κάτι, μάλλον, αυτονόητο καθώς ο παγανισμός στην ουσία είναι λατρεία της φύσης. Καθόλου τυχαία οι Αιγύπτιοι έδωσαν σε όλους και όλες τους θεούς και τις θεές τους μορφές ζώων σε σώματα ανθρώπινα. Στον ελλαδικό χώρο, κατά την αρχαιότητα, μεγάλη απήχηση γνώρισαν και οι μύθοι του Αισώπου. Ο κάποτε σκλάβος και κατόπιν απελεύθερος και πολύ σοφός Αίσωπος ασκώντας την τεχνική του ανθρωπομορφισμού, δημιούργησε πολλές γουστόζικες και διδακτικές ιστορίες με πρωταγωνιστές τα ζώα, άγρια και εξημερωμένα. Λέμε ανθρωπομορφισμό την απόδοση σε συγκεκριμένο, κάθε φορά ζώο, ανθρώπινων ιδιοτήτων. Στην ουσία ο Αίσωπος χρησιμοποίησε αυτή την, φαινομενικά, αθώα μέθοδο με σκοπό να επισημάνει στους συνανθρώπους της εποχής του ορισμένα άσχημα χαρακτηριστικά, όπως η απληστία, η πονηριά, η οκνηρία κ.λπ. Ήξερε καλά τι έκανε, καθώς θα ήταν επικίνδυνο για την σωματική του ακεραιότητα αν μίλαγε ευθέως. Βέβαια, απ’ ό,τι φαίνεται δεν τη γλύτωσε τελικά. Όταν επισκέφτηκε το Μαντείο των Δελφών, οι ιερείς, ενοχλημένοι που τους επέκρινε για τη διαφθορά τους, σκηνοθέτησε πλεκτάνη και τον κατηγόρησε για ιεροσυλία. Τα αποδεικτικά στοιχεία ήταν πλαστά, αλλά ο καψερός Αίσωπος καταδικάστηκε και ρίχτηκε από τον γκρεμό, βρίσκοντας έτσι τραγικό θάνατο.

 

Προτομή που απεικονίζει τον Αίσωπο
Αναπαράσταση – αναφορά στον μύθο όπου η αργή αλλά συνετή και ακάματη χελώνα νικά των γοργοπόδαρο αλλά αλαζόνα κι επιπόλαιο λαγό σε αγώνα δρόμου

Την ίδια μέθοδο χρησιμοποίησε και ο Γάλλος ποιητής/παραμυθάς Λαφοντέν. Χρησιμοποίησε ζώα για να μιλήσει για τα ανθρώπινα ελαττώματα. Τον 18ο αιώνα, ο Ιρλανδός ιερέας, δοκιμιογράφος και συγγραφέας, Τζόναθαν Σουίφτ, έγραψε το περίφημο, κλασικό μυθιστόρημα “Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ”. Επρόκειτο για μια “πικρή σάτιρα και ανελέητη κριτική” στα ήθη των ανθρώπων της εποχής του. Πολλοί μελετητές του Σουίφτ κάνουν λόγο για μισανθρωπία εκ μέρους του – σημειωτέο ότι το “Λεβιάθαν” του Τόμας Χομπς έχει ήδη δημοσιευτεί. Έστω κι έτσι, εντυπωσιάζει το εύρημα του Σουίφτ, να παρουσιάσει σε κάποιο κεφάλαιο από “Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ” μία χώρα όπου τα άλογα και οι άνθρωποι έχουν αντεστραμμένους ρόλους, και οι άνθρωποι είναι εκείνοι που υπηρετούν τα άλογα.

Την προφανή άποψη ότι ο άνθρωπος εκμεταλλεύεται τα ζώα, ήταν το ερέθισμα που οδήγησε τον Τζορτζ Όργουελ να χρησιμοποιήσει αλληγορικά τα ζώα μια φάρμας, στο περίφημο αριστούργημά του “Η Φάρμα των Ζώων”. Πρόκειται για μια πολιτική σάτιρα με στόχο να φανερώσει και να στηλιτεύσει την διαφθορά και την αλλοίωση των ιδανικών του σοσιαλισμού και της Οκτωβριανής Επανάστασης από τον γραφειοκρατικό ολοκληρωτισμό του σταλινικού καθεστώτος. Ο Μαρξ, ο Λένιν, η Επανάσταση των Μπολσεβίκων, ο Εμφύλιος Πόλεμος μεταξύ Κόκκινου Στρατού και Λευκών Τσαρικών, η άγρια Καταστολή στην Κρονστάνδη, ο Τρότσκι, η κυριαρχία του Στάλιν, οι εκκαθαρίσεις αντιφρονούντων, οι δίκες-παρωδίες, τα εξοντωτικά Πενταετή Πλάνα, μέχρι και την συνεννόηση με τους διεθνείς αντιπάλους/ταξικούς εχθρούς στην Τεχεράνη, όλα συμβολίζεται με απαράμιλλα ιδιοφυή τρόπο στο βιβλίο αυτό. Εδώ τα ζώα εξοργισμένα από την αδιαφορία του ανθρώπου – ιδιοκτήτη της φάρμας, εξεγείρονται και τον διώχνουν. Ονομάζουν την φάρμα, “Φάρμα των Ζώων” και διακηρύττουν τις αρχές του Ζωισμού (“Animalism” στο πρωτότυπο), διατυπώνοντας εφτά εντολές, τις οποίες έγραψαν στον τοίχο του αχυρώνα:

Οι Επτά Εντολές του Ζωισμού

1. Ό,τι στέκεται στα δύο πόδια, είναι εχθρός

2. Ό,τι στέκεται στα τέσσερα πόδια ή έχει φτερά, είναι φίλος

3. Κανένα ζώο δεν θα φορά ρούχα

4. Κανένα ζώο δεν θα κοιμάται σε κρεβάτι

5. Κανένα ζώο δεν θα πίνει αλκοόλ

6. Κανένα ζώο δεν θα σκοτώσει άλλο ζώο

7. Όλα τα ζώα είναι ίσα

Επειδή κάποιοι αναγνώστες ή κάποιες αναγνώστριες πιθανόν να μην έχουν διαβάσει το βιβλίο, δεν θέλουμε να αποκαλύψουμε περισσότερα στοιχεία από το περιεχόμενό του. Πιστεύουμε ακράδαντα πως πρέπει να διαβαστεί. Ο Όργουελ είχε τονίσει πως “αν θέλουμε να επαναφέρουμε το σοσιαλιστικό ιδεώδες, είναι αναγκαίο να αποκαλύψουμε τα σταλινικά εγκλήματα”. Ο σταλινισμός έχει προ πολλού καταρρεύσει, αλλά αν το σκεφτεί κανείς, θα βρει στα σημερινά απολυταρχικά καθεστώτα με λαϊκίστικη συνθηματολογία και παραποίηση της αλήθειας, μεταξύ άλλων, και του ιστορικού παρελθόντος, σημεία της “κληρονομιάς” όχι μόνο του Γιόζεφ Γκέμπελς, αλλά και της παραποίησης των γεγονότων, και των εννοιών, από τις υπηρεσίες προπαγάνδας του Στάλιν. (Εννοείται πως πρέπει να διαβαστεί και το άλλο αριστούργημα του Όργουελ, το “1984”). Η “Φάρμα των Ζώων” πρωτο δημοσιεύτηκε το 1945 στο Ηνωμένο Βασίλειο, και ακόμα επανεκδίδεται.

 

Έκδοση της Penguin με χάρτινο εξώφυλλο

Φυσικά, δεν είναι μόνο οι περιπτώσεις που αναφέραμε, εκείνες όπου πρωταγωνιστούν τα ζώα. Απλά, κατά την γνώμη μας, είναι οι πιο χτυπητές ή, τέλος πάντων, αυτές που ακόμη αντέχουν στον χρόνο, συνεχώς επανεκδίδονται και διαβάζονται σε πολλές γλώσσες. Επιπρόσθετα, έχουμε να προτείνουμε σε όσους και όσες αγαπούν το ροκ και γενικά την περιπετειώδη μουσική, να ακούσουν το κλασικό άλμπουμ των Pink Floyd “Animals” του 1977. Πρόκειται για ένα άλμπουμ με τρεις μακροσκελείς συνθέσεις [“Dogs”, “Pigs (Three Different Ones)”, “Sheep”] και δυο πολύ σύντομες (” Pigs on the Wing pt 1″, “Pigs on the Wing pt 2”, ένα στην αρχή του δίσκου και ένα στο τέλος). Η έμπνευση γι’ αυτή την ιδέα είναι σαφώς η “Φάρμα των Ζώων”. Πρόσφατα κυκλοφόρησε ξανά, με βελτιωμένο ήχο, ύστερα από την κατάλληλη επεξεργασία (remaster).

Τα ζώα, σύμφωνα με το Βιβλίο της Γενέσεως, τουλάχιστον, δημιουργήθηκαν πριν τον άνθρωπο, Εντούτοις, και παρά την κατά τόπους και περιστάσεις θεοποίησης κάποιων από αυτά, μπορούμε να ισχυριστούμε με ασφάλεια πως ο  άνθρωπος τα αντιμετωπίζει διαχρονικά σαν αυτονόητο κτήμα του. Πέρα από το ζήτημα της τροφής και, κάποτε, της ένδυσης, ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο (μην ξεχνιόμαστε) που σκοτώνει δίχως να κινδυνεύει πάντα η ζωή του. Τα ζώα επιτίθενται μόνο όταν πεινάνε ή αν νιώσουν κίνδυνο. Αυτό και μόνο αρκεί για να αναλογιστούμε ποιο μπορεί να είναι ηθικά ανώτερο: ο άνθρωπος ή κάποιο ζώο;