Κάτω τα χέρια από τις κλασικές σπουδές!

Τελευταία παρατηρείται στον χώρο των ιδεών μια τάση, σύμφωνα με την οποία ασκείται κριτική με αρνητικό πρόσημο στις κλασικές ή ανθρωπιστικές σπουδές. Για όποιον ή όποια τυχόν αγνοεί τους όρους, ανθρωπιστικές είναι οι σπουδές που ως αντικείμενο έχουν την μελέτη των κειμένων της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής γραμματείας: ποίηση, ιστοριογραφία, φιλοσοφικοί διάλογοι κ.λ.π. Καλούνται ανθρωπιστικές έχοντας ως αναφορά το κίνημα του Ανθρωπισμού ή Ουμανισμού (Homo, άνθρωπος στα λατινικά).

Η κριτική που ασκείται στο συγκεκριμένο σύνολο επιστημών προβάλλει ως γενικό επιχείρημα τον συλλογισμό ότι στα τέλη του Μεσαίωνα οι ανώτερες τάξεις μελετούσαν τα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά κείμενα. Μέλη των ανωτέρων τάξεων των αποικιοκρατικών κρατών προξένησαν στους ιθαγενείς της Αμερικής, Αφρικής και Ασίας τα όσα δεινά υπέστησαν. Άρα τα κλασικά γράμματα διαμόρφωσαν προσωπικότητες εκμεταλλευτών τυράννων αποικιοκρατών.

Δεν θέλει πολύ για να αντιληφθούμε πως σε τούτο το συλλογισμό πραγματοποιείται ένα λογικό άλμα. Ανθρωπιστική ήταν η παιδεία που έλαβαν όλοι οι σπουδαίοι διανοούμενοι και ηγέτες της Γαλλικής Επανάστασης. Το ίδιο ισχύει για τους Ουτοπικούς Σοσιαλιστές, όπως ο Πιέρ Ζοζέφ Προυντόν. Ο Μιχαήλ Μπακούνιν, Ρώσος θεωρητικός του Αναρχισμού είχε σπουδάσει φιλοσοφία. Εξάλλου ο Καρλ Μαρξ ανακηρύχθηκε διδάκτωρ φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Ιένας έχοντας μελετήσει ενδελεχώς τις υλιστικές θεωρίες του Δημόκριτου και του Επίκουρου. Ειλικρινά, και δεχόμενοι κάθε πιθανή επιφύλαξη για τους προαναφερθέντες, σίγουρα δεν γίνεται να κατηγορηθούν στα σοβαρά ως τάχα υπέρμαχοι ή απολογητές της αποικιοκρατίας.

Σε καμία περίπτωση δεν αξιώνουμε την απόρριψη των άλλων πολιτισμών. Το να υποστηρίξει κάποιος ή κάποια ότι δήθεν μόνο ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός είναι άξιος μελέτης, θα φανέρωνε δογματική θεώρηση των πραγμάτων. Κάτι τέτοιο, εξ ορισμού αντιτίθεται στο νόημα του Ουμανισμού που ως κεντρικό ζητούμενο είχε να διαμορφώνονται άνθρωποι με κριτική σκέψη, βασισμένη στον ορθολογισμό. Αντιθέτως, θα ήταν συναρπαστική μια συνδυαστική/συγκριτική μελέτη π.χ. ελληνορωμαϊκής και ανατολικής φιλοσοφίας (ταοισμός, βουδισμός, κομφουκιανισμός κλπ).

Κλείνοντας, με την ευκαιρία, θα θέλαμε να διατυπώσουμε μια δυο σκέψεις σχετικά με την διδασκαλεία των αρχαίων ελληνικών γραμμάτων στα ελληνικά σχολεία. Από τα μαθητικά χρόνια του γράφοντος, τα αρχαία ελληνικά, η ιστορία, η αρχαία ποίηση και η αρχαία φιλοσοφία απωθούσαν τα περισσότερα παιδιά, και το ίδιο εξακολουθεί να ισχύει. Με τον κίνδυνο να ακουστεί αιρετικό, ίσως θα ήταν καλή ιδέα να υποχωρήσει η μελέτη κειμένων του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, ακόμα και του Θουκυδίδη. Για ποιο λόγο; Ενώ είναι αδιαμφισβήτητα αριστουργήματα του ανθρώπινου πνεύματος, κεφαλαιώδους σημασίας, εν τούτοις η μελέτη τους αποτελεί άθλο ακόμη και για φοιτητές της Φιλοσοφικής. Πώς είναι δυνατό να ζητείται από παιδιά του γυμνασίου και του λυκείου να εντρυφήσουν στο εξαιρετικά πυκνό και υπαινικτικό ύφος του Θουκυδίδη; Πως να περιμένουμε από ανήλικα αγόρια και κορίτσια να κατανοήσουν τον μύθο του Σπηλαίου από την Πολιτεία του Πλάτωνα, τη στιγμή που οι περισσότεροι διδάσκοντες και οι περισσότερες διδάσκουσες, μάλλον, δυσκολεύονται να τον ερμηνεύσουν;

Κακά τα ψέματα, τα παιδιά έλκονται από πράγματα που μπορούν να αισθανθούν ως προσιτά, και που διαθέτουν κάποια γοητεία. Τα Ομηρικά Έπη πληρούν και τα δύο κριτήρια. Οι διάλογοι του Λουκιανού, επίσης. Το ίδιο ισχύει και για το σύνολο των συγγραμμάτων των ελληνιστικών χρόνων. Στο σχολείο μας δίδασκαν ότι η ελληνιστική περίοδος ήταν εποχή παρακμής. Στη Φιλοσοφική μας δίδαξαν πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει σε καμία περίπτωση. Γράφτηκαν αξιόλογα λογοτεχνικά κείμενα, άκμασαν οι φιλοσοφικές σχολές των Στωικών και των Επικούρειων, ενώ τότε στην πράξη δημιουργήθηκε η επιστήμη της φιλολογίας. Εξάλλου, ήταν περίοδος νέων επινοήσεων στη μηχανική, την αστρονομία κ.α. Το σημαντικότερο, στα κείμενα της εποχής εκείνης απηχούνται ιδέες που έχουν πολλά να πουν σε έναν σημερινό άνθρωπο. Τρανή απόδειξη η άνοδος που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στα κείμενα του Επίκουρου, του Επίκτητου, ακόμη και του Σενέκα και του Μάρκου Αυρηλίου.

Επίκουρος

Επίκτητος

Σενέκας

Μάρκος Αυρήλιος

Φυσικά, όλα αυτά δεν είναι παρά απλές σκέψεις του γράφοντος, ενός ανθρώπου, μάλλον, αναρμόδιου να καθορίζει εκπαιδευτικά προγράμματα. Απέχει πολύ από κάτι τέτοιο. Αν πρέπει να κρατήσουν κάτι οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες του ατελούς τούτου κειμένου, ας είναι το ακόλουθο σύνθημα:

Κάτω τα χέρια από τις κλασικές σπουδές!

Τάκης Γραμματικός

Desiderius Erasmus 
Leonardo da Vinci
Thomas Moore