Δυο λόγια πάνω στο έργο της Χάννα Άρεντ

Είναι λάθος να μιλάμε για συλλογική ενοχή ενός λαού· εξίσου λάθος είναι να μιλάμε για συλλογική αθωότητα ενός έθνους· ούτε περιούσιος λαός υπάρχει. ούτε μιαρό έθνος υπήρξε ποτέ.

Προφανώς όλοι – τόσο ως μέλη ενός συνόλου όσο και σε ατομικό επίπεδο – δυνητικά μπορούμε, είτε να διαπράξουμε εγκλήματα, είτε να δημιουργήσουμε κάτι όμορφο και αγαθό. Αυτή η διαπίστωση θα χρησιμεύσει ώστε να απαλλαγούμε από ρατσιστικά στερεότυπα και από την τοξίνη της μισαλλοδοξίας (δύσκολο αλλά απαραίτητο).

Σε καμία, όμως, περίπτωση δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθεί ως άλλοθι ώστε να μην κρίνονται εγκληματικές πράξεις και παραλείψεις ως τέτοιες. Επίσης δεν χρησιμεύει κάπου η αποφυγή κρίσης – αν όχι εις βάρος του φταίχτη σίγουρα προς την εκάστοτε βλάβερή πράξη ή παράλειψη – ειδικά αν έχει επιπτώσεις στον δημόσιο χώρο και το κοινό συμφέρον.

Η διαπίστωση ότι τα εγκλήματα είναι δυνατό να πραγματοποιηθούν από οποιονδήποτε – ακόμα και από έναν συνηθισμένο άνθρωπο – είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο. Όλοι οφείλουμε να έχουμε επίγνωση του ρόλου μας ως μέρη ενός συνόλου· η στάση μας – τόσο πράττοντας όσο και αδρανώντας – έχει πάντα επιπτώσεις· Ζούμε σε ένα γραφειοκρατικό σύστημα τόσο πολύπλοκο που – είτε μας αρέσει είτε όχι – έχουμε μερίδιο ευθύνης, έστω και δυνητικά.

Αυτό είναι ακριβώς το πρόβλημα που διέβλεψαν ο Κάφκα και ο Όργουελ, και που επεσήμανε η Χάννα Άρεντ, σύμφωνα με την εκτίμησή μου. Δεν είναι τυχαίο που η τελευταία σταθερά δυσπιστούσε απέναντι στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία· ούτε τυχαίο πρέπει να θεωρείται ότι επέμενε να τονίζει την αναγκαιότητα της οργάνωσης των ανθρώπων σε αμεσοδημοκρατικά σύνολα.

Αλλά οι χυδαίοι γυρνούσαν την κουβέντα στο γεγονός ότι κάποτε υπήρξε ερωμένη του κάποτε δασκάλου της Μάρτιν Χάιντεγγερ. Μέχρι εκεί μπορούσαν να φτάσουν.

Αναρωτιέμαι αν η Χάννα Άρεντ ηταν άντρας, θα τολμούσαν να υπαινιχθούν κάτι τέτοιο προκειμένου να ανασκευάσουν τα επιχειρήματα της· την απάντηση νομίζω την ξέρουμε όλοι.

Σε κάθε περίπτωση προτείνω σε όποιον ή όποια θέλει να εντρυφήσει στο φαινόμενο του ολοκληρωτισμού, καθώς και σε εκείνο του αντισημιτσμού, να ψάξει τα βιβλία της Χάννα Άρεντ.

Κώστας Μαζιώτης

Χάννα Άρεντ (1906 – 1975)